DENİZ HARİTALARI
Vardiya kaptanının
eli-kolu, pusla ve haritadır. Pusla, seyri yönlendirir; haritaysa seyre
bilinirlik
kazandırır.
Harita, yeryüzünün ya
da bir parçasının kağıda iz düşürülmüş şeklidir. Haritaların denizde
seyri kolaylaştırmak amacıyla kullanılan türü, deniz haritasıdır. Deniz haritalarında burun,
kerempe1, yalı, sığla2, akıntı, fener,
şamandıra, kıyı deniz derinliği (iskandil) vb. bilgiler bulunur.
Deniz haritaları iki
türlüdür:
1. Seyir haritaları3,
2. Yardımcı
haritalar.
Seyir haritaları, üzerinde mesafe ölçülebilen ve rota çizilebilen
haritalardır. Markator izdüşümüyle çizilirler. Markator
izdüşümü rota çizme ve mesafe ölçme olanağı verdiğinden seyirde en çok arkator izdüşümlü haritalar
kullanılır. Seyir haritaları
gösterdikleri seyir bölgesinin ölçeğine göre de üç çeşit olurlar:
1. Ana haritalar,
2. Parça haritalar,
3. Portolonlar
(Planlar).
Ana haritalar, ana denizleri gösterir. Atlas Okyanusu
haritası. Büyük Okyanus, Akdeniz haritası vb. ana haritalara
örnektir. Bu haritaların ölçekleri, diğer tür seyir haritalarına göre küçüktür. Bu yüzden seyir için ayrıntılı
bilgi vermezler. Ama parça haritalara göre daha geniş bir bölgeyi gösterirler. Parça haritalar, Bir seyir bölgesi için ayrıntılı bilgi içeren
büyük ölçekli haritalardır. Ana denizleri parçalar halinde
gösterirler. Ana haritalara göre daha dar bölgeleri kapsarlar. Örneğin, Marmara
Denizine ait parça haritalar
böylesi harita türünün örnekleridir. Parça haritalar da,
genel parça haritalar, yerel parça haritalar diye iki biçimde bölümlendirilebilir.
Bu ayrım, bilgi
ayrıntısı yönündendir. Örneğin, Kuzey Ege Denizi haritası genel parça haritayı
belirlerken, bu yöreyle ilişkili
bütünleyici haritalar yerel parça haritaları oluşturur. Portolon (plan) ise, liman, ırmak ağzı, haliç, kanal gibi küçük
bölgeleri gösteren büyük ölçekli haritadır. Seyir
bölgesine ilişkin en ayrıntılı bilgileri içler. Portolonlar nomonik izdüşümüyle çizilir. Nomonik izdüşümünde meridyenler
kutuplara doğru yakınsayan doğrular
şeklindedir; paralellerse yay biçiminde. Portolonların
gösterdiği alan çok-dardır. Bir liman, liman ağzı ya da liman çevresi
gösterilir. Bu yüzden paralel ve
meridyenlerin doğrusallıklarını yitirme miktarı denebilir ki, önemsenmeyecek
kadardır. Bu nedenle,
portolonlar nomonik izdüşümüyle çizilirler. Zaten portolonlardaki mirenge noktası izdüşümünün Nomonik
olduğunun belirtisidir. Portolonlarda uzaklık
(mesafe), ya mesafe ölçeğinde (kenarında) verilir; ya da haritanın alt tarafında ayrı bir
mesafe ölçeği düzenlenir. Yardımcı haritalar,
doğrudan seyir için kullanılmayan haritalardır. Vardiya kaptanına belli
konularda yardımcı olurlar.
Manyetik alan haritaları, manyetik sapma (tabii inhiraf) haritaları, buz
haritaları, rota haritaları, akıntı
haritaları, oşinografik haritalar, Nomonik haritalar vb. yardımcı haritalara
örnek gösterilebilir. Harita
ölçeği,yeryüzünün bir parçasının ne oranda küçültülerek iz düşürüldüğünü
gösterir. Örneğin, 1:50.000 ölçekli bir
haritada her l cm uzunluk gerçekte (yani, yeryüzünde) 50.000 cm veya 500
metreyi gösterir. Buysa, o
haritanın, ait olduğu seyir bölgesini 50.000 kere küçülttüğü anlamındadır. Ölçek, deniz
haritalarında haritanın ayrıntı simgesidir. Ölçek büyüdükçe haritanın
gösterdiği alan daralır; buna
karşılık da seyir yönünden içerdiği bilgi artar. Ölçek küçüldükçe harita daha
geniş alanı gösterir; ama
içerdiği bilgiler de azalır. Bir haritanın ölçeği,
seyir bölgesinin özelliğine ve önemine göre seçilir. Örneğin, portolonlar
çokluk, 1:5000 ile 1:12500
arasında değişen harita ölçeğine sahiptir. Parça harita içinse bu oran l
-.500.000 arasında değişir. Harita ölçeği, parça
haritalarda haritanın orta enlemine göre verilir. Bu ölçek, harita başlığında
ve örneğin:
1Natural Scale
—----------- (Lat 58° 30'
N) 300.000 biçimindedir.
Büyük ölçekli
haritalar liman, liman ağızları ve dar sularda yapılacak seyirlere yardımcı
olmak amacıyla
hazırlanırlar. Orta ölçekli haritalar çokluk, parça haritalar olup kıyı
seyrinde kullanılır. Küçük
ölçekli haritalarsa
açık deniz seyrinde yardımcıdır. Admiralty haritaları
için kabul edilmiş standart ölçeklendirme şöyledir:
¹ Kayılık burun.
² Bank.
³ Loran-A, Loran-C. Decca gibi seyir aygıtları (cihazları) için
hazırlanmış özel haritalar da. seyir haritalarıdır. Ancak, bu haritalarda markator izdüşümlü normal seyir haritasının üzerine
değişik rentlerde latis (lattice) adı verilen eğriler çizilmiştir. Bu eğriler yardımıyla doğrudan konum (mevki) bulunur.
Haritada 1 milin
Harita türü Ölçek uzunluğu (Pus)
Parça harita (genel)
1:500.000 0.15
Parça harita (yerel)
1:100.000 0.73
Liman alargası 1:
50.000 1.46
Açık liman, kanal,
ırmak demir yeri 1: 25.000
2.92
Liman 1: 12.500 veya
5.83 1: 10.000 7.29
Özel liman 1: 5.000
veya 12.15 1: 7.500 9.72
Bir deniz
haritasında, harita ölçeğinden başka mesafe
ölçeği
(enlem ölçeği), boylam ölçeği, metrenin kademe
çevrimi gibi ölçekler de bulunur. Mesafe (yol) ölçeği,
haritada uzaklık (mesafe) ölçmek ya da belirlemek için kullanılan, derecelendirilmiş dikey çizgidir. Mesafe ölçeğine, haritanın
mesafe kenarı da denir. Bir deniz haritasının
kenarları aşağıda resimde gösterilmektedir. Haritalarda mesafe
ölçeği enlem kenarında (haritanın düşey
kenarları) verilir. Mesafe ölçeği, harita
ölçeğine bağlı olarak milin (enlem dakikasının) ondalıklarını içerebileceği
gibi, yalnızca mil ve katlarını da
gösterebilir. Büyük ölçekli haritalarda milin ondalıkları da mesafe ölçeğinde
yer alır; küçük ölçekli
haritalar ise çokluk, mil ve katları (5 mil , 10 mil gibi) gösterilir. Genel haritalardaysa mesafe ölçeği çokluk
derece olarak bölünmüştür1. Mesafe, hiç bir zaman
haritanın alt ve üst kenarından ölçülmez. Alt ve üst kenarlar, boylam kenarlarıdır.
Mesafeyse, hep, haritanın-enlem kenarı da denilen-yan kenarlarından ölçülür. Admiralty
haritalarında harita kenarı, harita boyutu ve mesafe ölçeği standartları D.
6697 numaralı haritada
gösterilmiştir. D. 6697 Numaralı harita, "Admiralty Haritalarında
Boyutların, Harita Kenarlarının,
Ölçeklerin ve Derecelendirmenin Standart Şekilleri"2 başlığını
taşımaktadır. Şek. 17. Deniz
haritalarında mesafe kenarları. Admiralty
standardında 1:50.000 ve daha küçük ölçekli bütün
deniz
haritaları derecelendirilmiştir.
Daha büyük ölçekli harita ve portolonlar da derecelendirilmiştir. Ancak, bazı haritalarda da
derecelendirme yapılmamaktadır. Derecelendirme yapılmayan haritalar şunlardır:
a) Mesafe ölçeğinde
peş peşe iki enlem dakikasının (yani 2 diniz milinin) gösterilemeyeceği büyüklükteki
haritalar, (örneğin, liman bölgeleri, demir yerleri gibi).
b) Harita kenarı 5
pus (12.7 cm )
tan küçük olan portolonlar. Admiralty
standardında, harita ölçeğine göre haritaların bulunduracağı ölçek türleri
aşağıdaki tabloda
gösterilmektedir:
¹ Harita ölçeğinde l mil, l enlem dakikasına eşdeğer olan
uzunluktadır, l Derece de 60
mil (60 enlem dakikası) karşılığıdır.
² "Standard Patterns of Borders, Sizes and Scales for Admiralty
Charts".
Enlem (Mesafe)
Boylam Uzunluk Ölçeği
Harita ölçeği ölçeği ölçeği kadem metre
1:50.000-daha büyük
var yok var var
1:50.000-daha küçük
yok yok yok var
1:100.000-daha büyük
yok yok yok var
1 Enlem dakikasından
(1 mil ) dar alanları
gösteren portolon var
var var var
1 Enlem dakikasından
(1 mil ) dar alanları gösteren portolon yok
yok var var
Kaynak: Marine Chart
work And Navaids, D.A. Moore, s. 18'den düzenleme.
Bir portolonda boylam ölçeğinin bulunması:
Yeni portolonlarda
hem enlem, hem de boylam ölçeği verilmektedir. Eski portolonlardaysa çokluk, yalnızca enlem ölçeği
gösterilir. Bununla birlikte yalnız enlem ölçeği bulunan bir portolonda boylam
ölçeği şöyle bulunur:
Portolonda 1 enlem
dakikasının boyu 3 pustur. Portolonun orta enlemi (nirengi noktasının enlemi) 41°02' N olduğuna
göre 1 boylam dakikasının boyunu bulunuz.
1. Hesaplama yoluyla:
1 boylam dakikası = 1
enlem dakikası x Coş orta enlem
Mid Lat 41°02' L.
Cos............... 9.87756
1 enlem dakikası 3
" L........................0.47702 +
1 boylam dakikası
2.263 pus
2. Çizimle:
Mesafe ölçeğinin
başından nirengi noktasının enlemine eşit bir açı çizilir. Çizilen açı koluna
mesafe ölçeğinin öbür
ucundan dik çıkılır, (şekilde BCR. AC doğrusu boylam dakikasının boyunu verir.
Eğer dakika ondalığı
(yani, gomina) da gösterilecekse her gomina çizgisinden açı koluna dik çıkılır
(şekilde DE). Şek. 18. Portolonda
boylam ölçeği.
1. MARKATOR HARİTALARI:
Deniz haritaları
içinde vardiya kaptanının en çok haşır neşir olduğu, markator izdüşümlü
haritalardır. Kısaca markator haritaları da denir.
Markator haritasının
temel elemanları paralel ve meridyendir.
Paralel
ve meridyen, yeryüzünde herhangi bir noktanın
konumunu (mevkiini) belirlemede kullanılır. Enlem (arz) ramının temelinde
paralel, boylam (tul) kavramının
temelinde de meridyen elemanları yatar. Markator haritasında
paralel ve meridyenler birbirine diktir. Buysa, markator izdüşümünün özelliğinden
ötürüdür. Küre üzerinde,
paraleller1, Ekvatora koşut
küçük dairelerdir. Ekvatorla Kutup arasında sıralanırlar. Başlangıç paraleli
Ekvatordur. Markator haritasında yatay doğrular olarak gösterilirler.
Dolayısıyla Doğu Batı yönünde
uzanırlar.
Şek. 19. Haritada ve
kürede paralel ve meridyenler.
Enlem, ekvatordan
ölçülür. Kürede, meridyenler2 yerin kutuplarını birleştiren
yarı büyük dairelerdir. Markator haritasında ise dikey doğrular olarak
gösterilirler. Başlangıç meridyeni, Greniç meridyenidir. Meridyenler,
Kuzey-Güney doğrultusunu
belirler. Markator haritasında
rota meridyenden ölçülür. Meridyenin üst ucu Kuzeyi gösterir; alt ucu da Güneyi... Haritada
meridyenlerin birbirlerine paralel sıralanışları nedeniyle, rota (kerte
çizgisi) doğru şeklindedir. Buysa
markator haritasında rotanın meridyenlerle aynı açıyı yapmasından ötürüdür. Markator haritası,
iki nokta arasında seyri tek rotayla sürdürme
olanağı verir. Bu özelliği yüzünden de seyrin temel
haritasıdır. Markator haritasında, iki nokta arasındaki en kısa mesafe, bu iki
noktayı birleştiren doğrudur. Markator haritası
kürenin bir parçasını düzlem üzerinde belirler. Buysa elemanların küre ile markator
haritasındaki durumları arasında ayrıcalıklar doğmasına yol açar. Böylesi
ayrıcalıklar bir tabloda
gösterilebilir.
Şek. 20. Harita
üzerinde rota.
Elemanlar Kürede Markator Haritasında
Meridyenler Kutuplara
doğru yakınsarlar; Birbirine koşut doğrular kutuplarda
çakışırlar. biçimlendirilirler. Paraleller (enlem
Eşit aralıklı küçük dairelerdir. Birbirine koşut (paralel), daireleri)
meridyenlere dik doğrular biçimindedirler.
Enlem değeri arttıkça aralıkları da artar. Enlem ölçeği Bütün
enlemlerde sabittir. Enleme bağlı olarak aralıkları değişir. Boylam ölçeği Enlemle
aralıkları değişir. Bütün enlemler için sabittir. (Ekvatorda derecenin yay olarak uzunluğu)
¹Enlem paralelleri de denir.
² Boylam meridyenleri (meridian of longitude) de denir.
Kerte doğrusu Kerte
eğrisi biçimindedir. Doğru biçimdedir.
2. MARKATOR HARİTASINDA MEVKİ KONUMLANDIRILMASI:
Enlemi ve Boylamı
bilinen bir mevki, bir paralel kenar veya pergel yardımıyla çabucak Markator haritasında
işaretlenebilir. Bunun tersi olarak da, verilen bir mevki kolayca harita
üzerinde gösterilebilir. Örneğin, Şek. 21'de
gösterilen haritada işaretlenmiş Fix 2000 mevkiinin Enlem ve Boylamını bulalım. Pergelin bir ucu
mevki üzerinde, öteki ucu en yakın enlem çizgisi üzerinde olmak üzere açılarak,
bu aralık bozulmadan enlem
ölçeğine götürülür. Görüldüğü gibi mevkiin enlemi 15° 55' N ölçülmüştür. Boylam için
de, aynı şekilde bir ucu
mevkiin üzerinde bulunan pergel en yakın boylam çizgisine kadar açılarak daha
sonra aşağıdaki boylam
ölçeğine dayanır. Görüldüğü gibi mevkiin boylamı 73° 5.3' E ölçülmüştür. Eğer verilen bir
enlem ve boylamı haritada işaretlemek istiyorsak; önce kurşun kalemle enlem
ölçeğinde enlemi ve boylam
ölçeğinde boylamı belirtiniz. Daha sonra paralel kenar, bir enlem ve bir boylam
üzerinde çakıştırılıp, kurşun
kalemle işaretli ölçümler kesişme noktasında yerleştirilir.
Şek. 21. Markator
haritasında mevki konumlandırılması
5. MARKATOR HARİTASINDA MESAFE ÖLÇÜMÜ:
Boylamın bir
derecelik uzunluğu Enlemden farklı olmasına rağmen, yerküre üzerinde her yerde
bir derecelik Enlem (Lat)
yayı 60 mil
uzunluktadır. Bu sebepten Marka-. tor projeksiyonunda mesafe ölçümünde Enlem
ölçeği kullanılır. Bununla beraber, Markator haritasındaki ölçeğin yayılması
aynı enlemdeki mesafenin
genişlemesine eşittir. Bundan dolayı, Markator haritasında mesafe (distance) ölçülürken en uygun
yerdeki Enlem ölçeği kullanılmalıdır.
Şimdi Şek. 22'de
gösterildiği gibi, Markator haritasında mesafe ölçümünün nasıl yapıldığını görelim. A noktası
ile B noktası arası pergelin ayaklan enlem ölçeğine uygun olarak açıldıktan
sonra ki şekilde bu birim l
mil uzunluktadır, A ile B arasında kerte hattı üzerinde kaç birim bulunduğu
ölçülür. Eğer pergel l mil
açılmışsa A'dan başlanarak bir. iki, üç diye B noktasına doğru gidilir. Doğru bir ölçüm
yapmak için, şekilde gösterildiği gibi ölçüm ünitesi AB hattının yaklaşık
ortasına rastlayan yerden
alınmalıdır. Eğer harita
üzerindeki ölçek uygun ise, A ile B arası kadar bir kerede açılan pergel enlem
ölçeği üzerine getirilerek
ölçüm yapılabilir
Şek. 22. Markator
haritasında mesafe ölçümü.
4. MARKATOR HARİTASINDA YÖN ÖLÇÜMÜ:
Bir kerte hattının
yeryüzü üzerinde bütün boylamları aynı açı ile kesen doğru olduğu
belirtilmişti. Kerte hattı Markator
haritasında düz bir doğru halinde çizildiği anlaşılmaktadır. Bu doğrunun yönü. ölçümün yapılacağı
noktadan geçen boylam ile yapıldığı açı olacaktır. Bu durumda bu açıyı çeşitli biçimlerde ölçmemiz
sağlanmaktadır. Kerte hattının yönünü
ölçmek için Markator haritasında uygun yerlerde Pusula gülü (Compass rose)
resimlendirilmiştir. 360 derecelik ölçümler halinde gösterilen ve bölünen
pusula gülü ile kerte hattının yönü kolayca
ölçülebilir.
Şek. 23'de A
noktasından B noktasına gitmek için çizilmiş bulunan kerte hattının yönünü
ölçelim. Paralel kenar önce
pusula gülünün merkezine kaydırılmak için en uygun bir yerde kerte hattı ile çakıştırılır. Bundan
sonra durumu hiç bozulmadan kenarlar açılıp kapanarak pusula merkezine
kaydırılır. Tam merkezden geçen
kenarın gidilecek yönde pusula gülünde işaretlendiği derece okunur. Örnekteki kerte hattının yönü
240°'dir. Eğer B noktasından A noktasına gidilecek olsaydı, yönü pusula gülünün
üzerinde 240 derecenin
tersinde okumak gerekirdi ki, bu durumda rota 060°olurdu.
Şek. 23. Markator
haritasında Yön ölçümünün yapılması.
5. SEYİR HARİTASINDAKİ BİLGİLER:
Bir deniz haritasında
genellikle fener, şamandıra, sis düdüğü vb. seyir alemcileri ile su
derinlikleri gibi seyre yardımcı
bilgiler gösterilir. Bunlar deniz haritasının temel içeriğidir. Ancak, böylesi
yardımcı __________bilgilerin
ayrıntı derecesi deniz haritasının ölçeğine göre değişir. Büyük ölçekli
haritalarda fener, fener şamandırası, sis düdüğü vb. ışıklı ve sesli seyir
alametlerinin görünme uzaklığı,
ışık türü, fener periyodu, denizden yüksekliği vb. nitelikler taranmış kanal,
sığlık, ağız sığlası (bar)1, derinliği değişen
kanal gibi seyir açısından dikkat gerektiren yerlerin su derinleri gerektirir. Parça haritalarda,
ana fenerlerin ve sis düdüklerinin nitelikleri ve seyir bölgesinin-daha seyrek olmakla birlikte-su
derinlikleri belirtilir. Ancak, böylesi haritalarda yer alan ışıklı alametlerin
(yani fenerlerin)2 niteliklerinde, ölçek
küçüldükçe ayrıntı kapsamı da daralır. Ayrıntı önceliğinde haritalara islenecek bilgilerin
sırası şöyle olmaktadır:
1. Görünme uzaklığı
(range) (kaç milden göründüğü),
2. Çakış sayısı,
3. Fener periyodu
(karanlık ve aydınlık süresi),
¹Irmak ve haliç ağızlarında görülen sığlara verilen ad.
² Denizciler arasında çakar da denmektedir.
4. Fener yüksekliği
(fenerin deniz düzeyinden olan dikey mesafesi).
Buradan da
anlaşılmaktadır ki, parça haritalarda hemen her fenerin görünme uzaklığı verilmektedir. Oysa.
harita ölçeği küçüldükçe (yani, haritanın gösterdiği alan genişledikçe) bir
fenerin görünme uzaklığı
verilirken, aynı fenerin örneğin, periyodu ya da yüksekliği verilmemektedir.
Ölçek büyüdükçe bu
ayrıntıların tümü haritaya işlenmektedir. Ana haritalarda ise
su derinlikleri daha seyrek verilmekte; görünme uzaklığı 15' ve daha yüksek olan fenerler
haritada gösterilmektedir. Başka bir deyişle, ana haritalarda ana fenerleri
görmek olanaklıdır. Her fenere yer
verilmez. Bazı deniz
haritalarında derinlik ve yükseklikler ingiliz ölçü sistemine göre verilir;
bazılarında da metrik sisteme göre1 İngiliz ölçü
sistemine göre düzenlenmiş haritalarda derinlikler kulaç ve kadem, yüksekliklerse kadem
olarak gösterilir. Admiralty haritaları ingiliz ölçü sistemine göre yapılmış
haritalara örnektir. Ancak,
Admiralty haritaları da, 1968'den bu yana metrik sisteme göre düzenlenmektedir. Admiralty, metrik
sisteminde ilk deniz haritasını Mayıs 1968'de yayınlamıştır. Dolayısıyla 1968
yılından sonra basılan Admiralty haritalarında derinlik ve yükseklikler metrik
sisteme göre gösterilmektedir.
Deniz haritalarında
seyre yardımcı genel içerik bilgilerinden başka şu ayrıntılara da yer verilir.
1. Harita numarası,
2. Haritanın başlığı,
3. Baskı tarihi,
4. Basım şekli,
5. İlk bası tarihi,
6. Yeni basıysa,
böylesi bası tarihi,
7. Boyutları,
8. Düzeltmeler.
Harita numarası:
Haritanın katalog
numarası da denir. Harita katalogunda o harita için verilmiş numarayı belirler. Admiralty
haritalarında, haritanın sağ alt köşesine işlenir. Ancak, 1957'den sonra harita
numarası sol üst köşede de
verilmektedir.
Harita başlığı:
Denizciler arasında
harita kitabesi de denmektedir. Harita başlığında çokluk şu bilgiler
gösterilir:
a) Haritanın hangi
denize ait olduğu, (örneğin, The Sea of Marmara - Marmara Denizi gibi)
b) Su derinliğinin
birimi, (metre, kulaç ya da kadem olarak gösterilir. Örneğin, "soundings
in fathoms" deyiminin,
iskandilin kulaç olarak verildiğini göstermesi gibi.)
c) Haritanın sörvey
tarihi,
d) Haritanın ölçeği,
(örneğin, : l :50.000 gibi)
e) Haritada
gösterilen bütün kerterizlerin coğrafi meridyenden ölçüldüğüne ve denizden
verildiğine dair bir hatırlatma.
(Örneğin, Admiralty haritalarının başlığında görülen "all bearings given
on the chart refer to the true
meridian and are given from sea-ward" deyimi, haritada gösterilen
kerterizlerin denizden doğru alındığını ve
hakiki meridyenden ölçüldüğünü belirtmektedir.)
Baskı tarihi:
Haritanın sağ üst
köşesinde ve harita çizgisinin dışında gösterilen tarihtir. Rakam gruplarından
ilki yılın gününü,
ikincisi de yılı belirtir. Bu kodlamada yılın ayı gösterilmez. Örneğin, 12.79
tarihin: haritanın 1979 yılının 12. günü
basıldığını gösterir. Aynı biçimde 258.65 tarihinde harita 1965 yılının 258.
günü basıldığı
anlaşılmalıdır.
1 Metrik sistemde düzenlenmiş Admiralty haritalarında derinlikler
şöyle gösterilmektedir:
Derinlik Gösterilmesi
21 metreye kadar metre ve desimetre
21-31 metre
metre ve yarım metre
31 m-yukarı metre
Basım sekli:
Haritanın basımının
hangi yöntemle yapıldığını belirler. Bakır, çinko, taş basması, elektro type
vb. gibi.
1925 Ekiminden bu
yana, Admiralty haritalarının sağ alt köşesinde haritanın basım şekli
gösterilir. Örneğin, (1958 cZ) haritanın önce
bakıra kazındığını ve bakırdan çinkoya aktarılarak basıldığını gösterir. 1958 rakamı ise
haritanın baskı tarihidir, c harfi bakırı, Z harfi de çinkoyu belirler. Haritanın basımdan
sonra kuruyana kadar çekmemesi, haritanın sağlıklı işlevi için gereklidir.
Şekil değiştiren harita,
hata yaratır. Şekil değişiminin denebilir ki en az olduğu basım şekli çinko yöntemidir. cz, harita kalıbının
bakırdan çinkoya çekildiğini gösterir. Harita kalıbı önce
bakıra kazınır. Bu kalıp, daha sonra, hangi basım yöntemi uygulanacaksa ona çekilir? Taş, çinko,
proses, elektro type gibi. Çinko dışındaki
yöntemle basılan haritada c harfiyle birlikte p, e, s gibi harflerden biri de
vardır, (p) proses, (e) elektro
type, (s) taş basması olduğunu gösterir. Yeni yöntem
basımlarda S ya da Z harflerinden biri bulunur, haritanın basım yönteminin
simgesi olarak.
Yeni basım tarihi:
Yeni basım çokluk,
haritanın gözden geçirilip yeniden düzenlenmesi işidir. Yeni bası tarihi, yayın (ilk bası) tarihinin
yanında ve sağında gösterilir. Yeni bası haritalarda
basım sırasında düzeltmeler de elden geçirilir. Bu nedenle, yeni bası haritalarda
genellikle küçük ve büyük düzeltmeler gösterilmez. Öte yandan, harita
kataloglarında genellikle haritaların en son basım tarihleri verilir. Katalogun yayınlanmasından
sonra bir haritanın yeni basısı yapılmışsa böylesi basılar duyurularla denizcilere iletilir. Yeni bası tarihi
örneğin, Admiralty haritalarında şöyle gösterilir: New Edition, 2nd July 1978
gibi.
Yeni bası birden çok
yapılmışsa, yeni bası tarihi şöyle verilir: New Editions, 28th Jan. 1942, 25th Sept. 1954, 1st July
1976 gibi.
İlk baskı (date of
publication): Haritanın ilk
basıldığı yeri ve tarihi gösterir. Haritanın alt
kenarının ortasına doğru
işlenir.
İlk bası tarihi örneğin,
Admiralty haritalarında şöyle belirtilir: Published at the
Admiralty, 28 January 1969 gibi. Harita
boyutları (chart
dimensions): Haritanın en, boy
ölçüleridir. Admiralty haritalarında, sağ alt köşede, küçük italik rakamlarla
ve parantez içinde
gösterilir. Bu haritalarda en-boy ölçüleri pus olarak verilir. Boyutlar, ölçek
çizgisinin iç kenarından karşıki iç
kenara olan yatay ve dikey uzaklıklardır. Örneğin, Admiralty haritasında harita boyutları şöyle
verilmektedir: (38.32) gibi.
Düzeltmeler (Corrections): Bir deniz haritasında iki türlü düzeltme
söz konusudur
a. Küçük düzeltme
(small corrections),
b. Büyük düzeltme
(large corrections).
Küçük düzeltme
örneğin, Admiralty haritasında sol alt köşede yer alır. Admiralty haritalarında
small corrections
başlığıyla gösterilmektedir. Bazı haritalarda da small corrections yerine
Notices to Mariners deyiminin
kullanıldığı olur. Bu da küçük düzeltme anlamındadır. Küçük düzeltmeler
çokluk, "denizcilere duyuru" lardan alınan bilgilerin haritaya işlenmesi biçimindedir.
Haftalık, aylık, 3 aylık ve yıllık olarak yayınlanan denizcilere duyurularda
bir haritaya işlenmesi gereken
bilgi varsa, işlenir; küçük düzeltme bölümüne de yılı ve düzeltme numarası
yazılır. 1979-352 gibi. Burada 1979 düzeltim
yılım, 352 de denizcilere duyuru'larda yayınlanan uyarı sayısını belirler. Küçük düzeltme
çokluk, elle yapılır; fener düzeltmesi, batık gemi, derinlik değişmesi, yeni
derinlik işlenmesi, fener
konması vb. konularda olur. Küçük düzeltme, haritada köklü değişiklik gerektirmeyen düzeltmedir.
Küçük düzeltmeler
içerik olarak seyirle doğrudan ilişkili olabileceği gibi, seyir yönünden önemli olmayan ikincil
önemdeki bilgileri de içerebilir. İkincil önemdeki bilgilerle örnek olarak
doğal sapma değeri değişiklikleri, pusla
gülü değişikliği vb. verilebilir. Bu nedenle, seyirle doğrudan ilişkili
düzeltmelerle ikincil önemdeki düzeltmeler
Admiralty haritalarına değişik biçimde işlenirler. Küçük düzeltmelerin
haritalara işleniş biçimindeki değişiklikler karşılaştırmalı olarak aşağıda örneklendirilmiştir. Küçük Düzeltmelerin
Haritalarda Gösterilişi Seyirle ilişkili
Seyirle doğrudan ilişkili
küçük düzeltme
olmayan küçük düzeltme small corrections
1972-935 small corrections 1969 - 6.12
small corrections
1969 - (VI. 12) small corrections
1969 - (6.12) Büyük düzeltme,
haritada köklü değişikli yapıldığında söz konusudur. Böyle düzeltmenin elle yapılabilmesi
genellikle olanaksızdır. Büyük düzeltme yapıldığında ya yeni bası tarihinin
altına ya da ilk basım tarihinin
sağına kayıt düşülür. Örneğin, bir Admiralty haritasında büyük düzeltme şöyle
işlenir: Large corrections,
12th March 1965 gibi. Büyük düzeltmeyle
daha önce yapılmış tüm küçük düzeltmeler de haritaya işlenir. Dolayısıyla büyük düzeltmenin
yapıldığı tarihe kadar olan - ve eski haritalarda gösterilen- küçük düzeltme
numaraları da büyük düzeltme
görmüş haritadan çıkarılır.
Harita yaftası (thumb-label)
Haritanın sırt (boş)
yüzünde haritanın adını ve numarasını gösteren bilgi yaftasıdır. Haritanın folyodayken
bulunmasında, ya da folyodaki yerine konmasında kolaylık sağlar.
6. BİR HARİTA NASIL OKUNUR?
Bir vardiya
kaptanının seyrettiği bölgeyi sağlıklı tanıyabilmesi, harita yardımıyla olur.
Bir seyir haritasında çok
çeşitli bilgiler bulunur. Bu bilgilerse bir deniz fenerinin niteliğinden.,
deniz yatağının (dibinin) yapısına
kadar gider... Bu kadar çeşitli bilgi ve uyanların boyutu doğrusu sınırlı olan
bir kağıt parçasına
aktarılabilmesi, hem de anlaşılabilirliğinin sağlanabilmesi harita dili diyebileceğimiz kısaltma ve simgelerle olur.
Hemen her harita yapımcısı, harita dilini ayrı bir yardımcı
harita halinde yayınlanarak haritalarını
kullananlara yardımcı olur. Örneğin, Admiralty haritalarının dili (kılavuzu),
5011 sayılı yardımcı haritadır. Türk deniz
haritalarının kısaltma ve simgeleri de. DS 20-H/DE kodlu kılavuzda
gösterilmiştir'.
7. HARİTALAR KULLANILIRKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR:
Harita, vardiya
kaptanının el ulağıdır. Ona. denizde yolunu gösterir. Ancak, vardiya kaptanı da haritanın dilinden anlamak zorundadır. Yoksa, güvenli seyir
yapamaz. Vardiya kaptanı,
seyir haritalarını kullanırken şunlara çok dikkat etmelidir:
1.
Kullanılan haritaların kısaltma ve simgelerini belirleyen harita dilinin
eksiksiz bilinmesi gerekir.
2. Seyir alanının olabildiğince büyük ölçekli
haritası kullanılmalıdır. Büyük ölçekli haritayı
kullanmanın şu
üstünlükleri vardır:
a. Ölçek büyüdükçe
hata olasılığı da azalır.
b. Haritanın şekil
değiştirmesinden ötürü doğabilecek hata daha azdır.
c. Seyir bölgesinin
en ayrıntılı bilgileri haritada gösterilir.
d. Büyük ölçekli bir
harita, aynı yeri gösteren daha küçük ölçekli haritaya göre daha önce düzeltilir. Buysa, haritanın
sağlık derecesini etkileyeceğinden önemli bir üstünlük sayılmalıdır.
e. Konumlamada
yapılacak bir yanlışlığın doğuracağı hata küçük ölçekli haritada daha büyüktür. Ölçek büyüdükçe
hatanın olumsuz etkisi de o oranda azalır. Örneğin, büyük ölçekli bir haritada
yapılacak bir konumlama
yanlışlığının birkaç metrelik hata yaratabilmesine karşın, küçük
ölçekli haritada yapılacak aynı türden bir yanlışlığın
birkaç gominalık hata doğurabilmesi
gibi.
3.
Bir haritadan diğerine rota, mevki (konum) gibi bilgi aktarırken her iki
haritada da bulunan bir ¹ Türk deniz haritalarında kullanılan simge ve kısaltmalar.
Amerikan haritalarında da kullanılmaktadır. nokta (fener, burun,
şamandıra, minare vb.) seçilmelidir. Bilgi diğer haritaya işlendikten sonra
eski haritadaki bilgiyle
karşılaştırılmalıdır (örneğin, aktarılan noktanın enlem ve boylamının her iki
haritada da aynı olması gibi).
4.
Rota değerlendirilirken hep gemi mevkiine yakın
pusla gülü kullanılmalıdır.
5.
Ölçümler ve kerterizler en yakın pusla gülünden okunmalıdır (alınmalıdır).
6.
Variation değeri rotaya en yakın pusla gülünden alınmalıdır. Birden çok pusla
gülü olan seyir haritalarında
variation değerlerinin çokluk, birbirinden rotaya aktarılan variation değerinin
seyir yönünü
etkilemesi olasıdır.
7.
Rotaların üzerine yazılan karşılıkları (değerleri) sıkça
kontrol edilmelidir. Böylece hem çoklu kontrol yapılmış
olur; hem de olası bir yanlışlığın önü alınır.
8.
Seyir haritalarında hangi ölçü sisteminin (metrik mi. ingiliz ölçü sistemi mi
gibi) uygulanmış olduğuna sıkça
bakılmalıdır. Özellikle Admiralty haritalarının 1968 öncesi ve sonrası
basımları arasında ölçü sistemi farkı
vardır. 1968 öncesi basımlar ingiliz ölçü sistemine göre düzenlenmişken, 1968
sonrası basımlı haritalar
metrik sisteme göre yapılmıştır. Böylesi farklı ölçü
sistemine göre düzenlenmiş haritalar gemi folyosunda bulunabilir. Her bakışın bir
anımsatma olduğu unutulmamalıdır. Örneğin, bir vardiya kaptanı, "ingiliz haritasında
derinlikler kulaç olarak verilir" diye, her admiralty haritasında gördüğü
örneğin 10 rakamının 10 kulaç olacağını
sanmamalıdır. 10 metre ile 10 kulacın hemen bir diğerinin yarısı olduğu
gerçektir. Buysa, gemiyi istenmeyen
sonuca sürükleyebilir.
9.
İskandillerin kulaç mi, metre mi olduğuna çok dikkat edilmelidir. Birini
diğeriymiş gibi almak, seyirde bazen sorun
yaratmayabilir; bazen de...
10. Harita
üzerinde hep yumuşak silgi ve yumuşak kalem (B, 2B serisi gibi) kullanılmalıdır.
Bu haritanın ömrünü
uzatmak için gereklidir. Sert silgi ve sert kalem haritayı olduğundan çabuk
aşındırır.
11. Rota
üzerine işlenecek gemi mevkiinin saati, mevkiin ardına yazılmalıdır; önüne
değil.
12. Haritalar
günü gününe düzeltilmelidir. Bu düzeltmeler, "denizcilere duyuru"
(notices to mariners) yardımıyla yapılır.
Duyurular, seyir bölgelerindeki değişiklikleri (gemi batması, fener konması,
fener sönmesi, şamandıra
atılması vb.) yansıtılır. Duyanların çokluk, gemi seyrini etkileyecek kadar önemli bilgiler
içerdiği açıktır. Örneğin, bir boğazı kapattığı duyurulan ve haritaya
işlenmemiş bir batık, köprü üstündekileri
çok geç durumlara sokabilir. Yine. söndüğü söylenen bir ana fenerin haritasına işlenmemesi yüzünden
fener arayan vardiya kaptanı, hem gemisinin nereye gittiğini belirleyemez, hem
de bilmeden sönmüş bir
fenere bel bağladığı için geçmeyen dakikalar yaşayabilir. Bu bakımdan,
düzeltmeler gözde büyütülmemesi
gereken işlemlerdir. Haritayı güncelleştirir. Zamanında yapılması vardiya güvenliğini de
yükseltir.
13.
Harita kullanıldıktan sonra yazılı, çizili biçimde bırakılmamalıdır. İlk
fırsatta gereksiz yazıntılar silinmeli; harita
yeniden kullanılır duruma sokulmalıdır.
14. Haritalarda
gösterilmiş olan kerterizlerin denizden mi, fenerden mi verildiğine dikkat
ediniz. Bu konuda değişik
ülkeler değişik ölçüt uygulamaktadırlar. Değeri haritada verilen kerterizleri
(örneğin, kurtarma kerterizi
gibi) kimi ülkeler fenerden denize doğru ölçülürken, diğerleri de denizden
fenere doğru ölçmektedirler? Bu
durum çokluk, harita başlıklarında belirtilmektedir. Bununla birlikte,
kerterizlerin gösterilişine ilişkin
uygulama ülkelere göre şöyledir:
Ülke Kerteriz Nereden verildiği
Büyük Britanya hakiki
ve magnetik denizden
Fransa hakiki
denizden
Batı Almanya hakiki
denizden
Avusturya hakiki
denizden
A.B.D. hakiki
denizden
İtalya hakiki
denizden
İspanya hakiki
denizden
Portekiz hakiki
denizden
İsveç hakiki denizden
Norveç hakiki
denizden
Rusya hakiki denizden
Türkiye hakiki
denizden
Brezilya magnetik
fenerden
Kaynak: Brown's
Practical Pocket - book for Merchant Seamen, J. McKerrell. s. 263/264.
15.
Kullanılan haritayla ilişkili seyir kitapları da - gereğinde başvurulmak
üzere-haritanın yanında bulundurulmalıdır.
Bunun ayrıntı yönünden yararları açıktır. Örneğin, bir haritada fener
periyoduyla ilgili
ayrıntılı bilgi
verilmez. Oysa, böylesi bilgi haritayla ilişkili fener kitabında (list of
lights) yeterince vardır. Aynı biçimde,
şamandıralama konusunda da dünya denizlerinde bir örnek uygulama yoktur. Ülkelerin
benimsedikleri yerel şamadıralama düzenlemeleri üzerinde harita bilgilerine
bakılarak sağlıklı bir yorum yapabilme
olanaksızdır. Oysa, yerel şamandıralama düzenlemeleri seyir kılavuzlarının
haritayı
içeren cildinde
verilmektedir.
16. Harita
üzerinde mesafe hep mesafe kenarından alınır. Ölçme, mesafe
kenarının rast gele bir yerinden
değil, mesafesi ölçülecek yerin hizasından yapılır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder